Inhoud

Een postzegel is een klein stukje bedrukt papier (tegenwoordig meestal gegomd of zelfklevend), met een bepaalde waarde. Door een frankeergeldige postzegel op een poststuk te plakken, wordt aangetoond dat de afzender porto heeft betaald.

Het ontstaan van de postzegel

Toen de postzegel nog niet was bedacht, moest meestal de ontvanger van post voor de zending betalen. Dit gaf problemen als de geadresseerden de brief niet wilde hebben, of als ze verhuisd waren. Dan bleef de postbode met de post zitten, zonder dat de kosten voor bezorging konden worden geïnd.

De Engelsman Rowland Hill bedacht in 1837 het systeem om niet de ontvanger maar de afzender van een brief de kosten voor het vervoer te laten betalen. Om te bewijzen dat hij had betaald, moest de afzender op het postkantoor een bewijs van betaling kopen. Dit bewijs van betaling is wat we nu kennen als een postzegel. Als die postzegel op een brief was geplakt, was de afzender "vrij van belasting". De Schot James Chalmers (1782-1853) was de uitvinder die de zelfplakkende postzegel introduceerde en hiermee het systeem van uniforme posttarieven.

In 1835, twee jaar voor het idee van Rowland, stelde Lovrenc Kosir aan de minister in Wenen voor opplakbare postrechtstempels te laten vervaardigen. Deze zouden dan aan de adreskant of de achterkant van een brief kunnen worden aangebracht, in plaats van een lakstempel. Slovenië heeft een zegel aan Kosir gewijd.

Eerste postzegel ter wereld

Het idee van Rowland Hill werd door het Britse parlement voor toepassing aanvaard en door koningin Victoria goedgekeurd. Op 6 mei 1840 werd de allereerste postzegel ter wereld op een brief geplakt. De postzegel toont het portret van koningin Victoria en de woorden postage en one penny. Postage betekent port en one penny was het tarief dat voor een gewone brief moest worden betaald. Vanwege de kleur wordt deze eerste postzegel wel de Penny Black (zwarte zegel van een penny) genoemd. Op deze eerste postzegel wordt geen landsnaam vermeld. Dat vond men toen niet nodig, want men ging ervan uit dat iedereen op de wereld koningin Victoria kende. Omdat het Verenigd Koninkrijk als eerste land postzegels uitgaf, heeft dit land later het recht verkregen om geen landsnaam te vermelden, in tegenstelling tot alle andere landen die postzegels uitgeven en die zijn aangesloten bij de Wereldpostunie. Daar staat tegenover dat altijd het profiel van het staatshoofd in een hoekje van de Britse postzegels staat.

Eerste postzegel van Nederland

De eerste Nederlandse postzegel verscheen op 1 januari 1852.

In 1848 had het Hoofd der Posterijen een rapport opgesteld over het gebruik van postzegels. De invoering van de postzegel werd nog tijdens behandelen van de Postwet door de Tweede Kamer geregeld. Vanaf 1 januari 1852 konden in Nederland postzegels worden gebruikt. De eerste Nederlandse postzegel toont koning Willem III en profile, met de tariefaanduiding en het woord Postzegel. Het ontwerp was van de Amsterdamse kunstenaar Johann Wilhelm Kaiser. Naar zijn ontwerp werden drie platen vervaardigd - voor elk tarief één. De graveur was Jacob Wiener, die ook de platen voor de eerste Belgische postzegels had gemaakt. De postzegels werden gedrukt bij de Koninklijke Nederlandse Munt (voorheen's Rijks Munt) te Utrecht, op handgeschept papier. Ze waren ongetand. De tarieven waren: 5, 10, en 15 cent. De meest recente postzegel met het Nederlands staatshoofd die werd uitgegeven was in 2014 met de afbeelding van Koning Willem-Alexander erop. Wat erg opmerkelijk is aan deze postzegel, is dat niet de Nederlandse kroon, maar de Engelse kroon erop is afgebeeld.

Veranderende functie van de postzegel

De postzegel is oorspronkelijk uitgevonden om het overbrengen van post (berichten) efficiënter te laten verlopen. De zegel is nu niet meer uitsluitend een kwitantie voor een nog te verlenen dienst. Het beeld van de postzegel wordt steeds belangrijker, zoals o.a. blijkt uit soms felle reacties van politici en burgers. De functie van de postzegel is thans zeer gevarieerd: er wordt gecollecteerd voor goede doelen, en er worden belangrijke gebeurtenissen en personen herdacht, toeristen worden gelokt, opvoedkundige en gezondheidsadviezen worden verstrekt, waarden en normen en vredesboodschappen worden overgebracht en soms fungeert het zegel als politiek propagandistisch affiche.

Toeslagzegels

Een toeslagzegel is een postzegel die wordt verkocht met bovenop de frankeerwaarde een toeslag voor een goed doel. In Nederland zijn de jaarlijks verschijnende kinderpostzegels, die door de schoolgaande jeugd van elf tot twaalf jaar worden verkocht aan de deuren, het meest bekend. Vroeger verschenen er in Nederland ook "tuberculose" postzegels met een toeslag. Deze zegels waren bedoeld om daarmee de hoge revalidatie-kosten van een tuberculose-slachtoffer te bekostigen. Ook tijdens de Watersnood van 1953 verschenen er zegels met een toeslag.

Postzegelautomaten

Al geruime tijd worden met wisselend succes voor de verkoop van postzegels ook muntautomaten gebruikt. Sinds het verschijnen van de frankeermachine en het systeem van port betaald, is het gebruik van postzegels door bedrijven sterk verminderd. In sommige landen is het voor klanten mogelijk zelf hun postzegels te ontwerpen - dit is onder andere het geval in Nederland, België en Finland. De postzegels zijn niet meer voorzien van een gomlaag, maar zijn een soort stickers geworden.

Filatelie

Filatelie is de liefhebberij voor het verzamelen van postzegels.

Filatelie is een samentrekking van de Griekse woorden phileon en ateleia die respectievelijk "houden van" en "Vrij van Belasting" betekenen (zie postzegel voor een uitleg van dit laatste woord). De term filatelie, vroeger ook als philatelie geschreven, werd voor het eerst in 1864 voorgesteld in een postzegelblad door de Franse verzamelaar Georges Herpin.

Postzegelverzamelingen worden meestal opgebouwd op land, maar vaak ook op thema (thematische filatelie), bijvoorbeeld ruimtevaart, bloemen of componisten. In sommige landen worden speciaal voor de verzamelaars grote aantallen postzegels gedrukt. De grootste postzegelverzameling ter wereld bevindt zich in het British Museum in Londen. Ook het Museum voor Communicatie in Den Haag heeft een grote verzameling, met onder andere een exemplaar van een van de zeldzaamste postzegels ter wereld, de blauwe Mauritius.

Hoewel de meeste mensen bij het horen van het woord filatelie denken aan het verzamelen van postzegels, moet worden opgemerkt dat filatelie eigenlijk meer is. Ook het verzamelen van andere elementen die met het verzenden van post te maken hebben behoren bij de filatelie. Daarbij kan men denken aan stempels, postzegelboekjes, automaatzegels, dienstzegels enzovoorts. Ook het verzamelen van eerstedagenveloppen is een veelgeziene liefhebberij. Een specialisatie in de filatelie is nog de eo-filatelie, die zich bezighoudt met post uit de tijd dat er nog geen postzegels waren.

Een zeer strikte opvatting van filatelie is dat deze zich bezig houdt met de studie van bovengenoemde elementen, en niet zozeer met het verzamelen ervan. Sommige filatelisten zijn van mening dat er pas van filatelie mag worden gesproken als er 'wetenschappelijk' wordt verzameld ("de filatelie begint waar de catalogus ophoudt"), maar de gangbare praktijk is dat iedereen die postzegels verzamelt zich filatelist noemt.